Ευφυία και Μελαγχολία: Η Σύνδεση των Αρχαίων Ελλήνων

Από τον Αριστοτέλη στην Επιστήμη: Πώς η αρχαία σκέψη αποκάλυψε τη σχέση ευφυίας και ψυχικής διάθεσης

Ευφυία και Μελαγχολία: Η Σύνδεση των Αρχαίων Ελλήνων αποτελεί ένα θέμα που απασχόλησε τους στοχαστές από πολύ νωρίς στην ιστορία. Πριν από 2.500 χρόνια, ο μεγάλος φιλόσοφος Αριστοτέλης διατύπωσε μια τολμηρή άποψη: «δεν υπάρχει καμία μεγάλη ιδιοφυία χωρίς κάποια δόση παράνοιας». Αυτός ο ισχυρισμός, που ακούγεται σχεδόν προφητικός, βρίσκει σήμερα επιστημονική επιβεβαίωση, καθώς πολυάριθμες σύγχρονες μελέτες αποδεικνύουν πως η ευφυία συχνά συνδέεται άρρηκτα με τη μελαγχολία.

Η Μελαγχολία ως Στοιχείο Διάκρισης στην Αρχαιότητα

Η έννοια της μελαγχολίας δεν είναι καινούργια. Αντιθέτως, από την αρχαιότητα κιόλας, θεωρούνταν στοιχείο διάκρισης και όχι απλώς μια ψυχική κατάσταση. Ο πρώτος ορισμός της δόθηκε από τον πατέρα της ιατρικής, Ιπποκράτη, τον 5ο π.Χ. αιώνα. Ο Ιπποκράτης τη συσχέτιζε με τη «μέλαινα χολή», ένα από τα τέσσερα υγρά συστατικά του ανθρώπινου σώματος, που πίστευε ότι επηρεάζουν τη διάθεση και την προσωπικότητα.

Ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος που παρατήρησε συστηματικά αυτή τη σύνδεση, σημειώνοντας ότι εξέχουσες μορφές της φιλοσοφίας, της πολιτικής και των τεχνών συχνά διέπονταν από μελαγχολία. Υποστήριξε πως οι «περιττοί», δηλαδή όσοι διέπρεψαν σε αυτούς τους τομείς, ήταν μελαγχολικοί. Στον δειγματολογικό κατάλογό του μνημονεύει εμβληματικές μορφές όπως ο Ηρακλής, ο Λύσανδρος ο Λακεδαιμόνιος, ο Αίας ο Τελλαμώνιος, ο Βελλεροφόντης, ο Εμπεδοκλής, ο Πλάτων και ο Σωκράτης.

Ο Ηρακλής και η “Ηράκλεια Νόσος”

Ο Ηρακλής αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της θεωρίας, καθώς βίωσε δύο παροξυσμικά περιστατικά που αποδίδονται στο κράμα της μαύρης χολής. Ένα παθολογικό του χαρακτηριστικό αφορά στον φόνο των παιδιών του σε μια κρίση μανίας, ένα γεγονός που ενέπνευσε την τραγωδία του Ευριπίδη «Ηρακλής μαινόμενος». Ο Ιπποκράτης αναφέρθηκε επίσης στην «Ηράκλεια Νόσο», υποδηλώνοντας την αναγνώριση αυτών των ψυχικών καταστάσεων.

Αιώνες αργότερα, ο Κικέρων στο έργο του Tusculanae disputations απέδωσε στον Αριστοτέλη την άποψη ότι όλοι οι ιδιοφυείς είναι μελαγχολικοί. Αντίστοιχα, ο Σενέκας στο De tranquillitate animae επιβεβαιώνει την αριστοτελική σύνδεση της ιδιοφυίας με την παραφροσύνη. Σύγχρονοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι ο Αριστοτέλης άντλησε στοιχεία από το χαμένο έργο του Θεοφράστου «Περί μελαγχολίας», ενώ υπάρχουν ενδείξεις ακόμα και για τη μελαγχολία του ίδιου του Αριστοτέλη. Εν κατακλείδι, η αριστοτελική θεώρηση υποστηρίζει πως η μαύρη χολή δρα ως «ηθοποιός», διαμορφώνοντας συμπεριφορές και χαρακτήρες σε όσους έχουν διακριθεί.

Η Ποιητική Τρέλα και η Ευφυία

Ο Δημόκριτος και ο Πλάτων υποστήριζαν την ιδέα ότι κανείς δε μπορεί να είναι καλός ποιητής χωρίς μια «θεία πνοή» που να μπορεί να παραβληθεί με την τρέλα. Οι μελαγχολικοί, λόγω της έντασης των διαθέσεών τους, θεωρούνται κατ’ ουσίαν ποιητές. Κατά τον Πλάτωνα, οι ιδιοφυείς άνθρωποι είναι παρορμητικοί και έξαλλοι. Αυτή την άποψη ενισχύει και ο Δημόκριτος, αλλά και ο γιατρός Ρούφος από την Έφεσο, ειδικός στη μελαγχολία, ο οποίος υποστηρίζει ότι όσοι έχουν οξύ πνεύμα και μεγάλη ευφυία πέφτουν εύκολα στη μελαγχολία λόγω των γρήγορων μεταβολών, της μεγάλης ικανότητας πρόβλεψης και της φαντασίας τους (Κοπιδάκης Μιχάλης, 2002).

Η Μελαγχολία μέσα στους Αιώνες

Η μελαγχολία στάθηκε λοιπόν μία από τις «αριστοκρατικές» εκείνες ασθένειες που γονιμοποίησαν την τέχνη, τη λογοτεχνία και τον φιλοσοφικό στοχασμό. Ο I. Kant την κατέταξε στη σφαίρα του Υψηλού, ενώ ο W. Benjamin ανακάλυψε την αριστερή μελαγχολία. Ο Εμπεδοκλής, ο Σωκράτης και ο Πλάτων συγκαταλέγονται ανάμεσα στους επιφανείς μελαγχολικούς.

Για τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, η εκκεντρικότητα ιδιοφυών δημιουργών, όπως του Μιχαήλ Άγγελου, του Γκόγια και του Μπετόβεν, συνδέεται με μια βαθιά και διάχυτη μελαγχολία. Οι Σ. P. Κόλεριτζ, Τζον Κητς και Μποντλέρ (που για να εκφράσει τη μελαγχολία επιλέγει την αγγλική λέξη «spleen»), καθώς και ο Φρίντριχ Σέλινγκ στο βιβλίο του «Περί της ουσίας της ανθρώπινης ελευθερίας», θεωρούν τη μελαγχολία θεμέλιο της γνώσης. Το 1621, ο Pόμπερτ Mπέρτον δημοσίευσε την «Aνατομία της Mελαγχολίας», την πρώτη εμπεριστατωμένη σπουδή πάνω στο θέμα.

Η μελέτη της Αλεξάνδρας Ρασιδάκη με τίτλο «Περί μελαγχολίας» (εκδ. Κίχλη, 2012) αντιμετωπίζει τη μελαγχολία ως πηγή δημιουργίας. Αυτή η σημαντική μελέτη κινείται μεταξύ της ιστορίας των ιδεών, της πολιτισμικής ιστορίας και της συγκριτικής γραμματολογίας, παρουσιάζοντας την πλούσια γραμματειακή και εικαστική παράδοση περί μελαγχολίας. Αντλώντας παραδείγματα από την ευρωπαϊκή ζωγραφική της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, καθώς και από τη λογοτεχνία του 19ου και του 20ού αιώνα, αναδεικνύει την πολιτισμική διάσταση και τη διαχρονική αίγλη της μελαγχολίας.

Η Μελαγχολία νοείται ως κεντρικό θέμα της διανόησης των φιλοσόφων του Μεσαίωνα και της Ρομαντικής εποχής, ως στάση ζωής και ως δημιουργική ευφυία, συχνά δε ιδιοφυία. Η τρέλα του Αίαντα στο ομώνυμο έργο του Σοφοκλή, η μανία του Ηρακλή στον Ευριπίδη, μεγάλα αποσπάσματα από τους πλατωνικούς διαλόγους, το έργο του Εμπεδοκλή και τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη διαβάζονται με επίκεντρο τη Μελαγχολία.

Μελαγχολία και Δημιουργία: Μια Διαχρονική Σχέση

Η μελαγχολία συσχετίζεται με πλήθος καλλιτεχνών και έργων από διάφορες εποχές και πολιτισμούς: από τον μονόλογο του Άμλετ και τα νέγρικα spirituals, έως το tango argentino, την παράδοση της flamenco και τα blues.

Συνδέεται με σύγχρονους στοχαστές όπως ο Adorno και ο Freud, η Julia Kristeva, αλλά και με λογοτέχνες όπως ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ο Γεώργιος Βιζυηνός, ο Παπαδιαμάντης, ο Καρυωτάκης, ο Λαπαθιώτης.

Συνδέεται επίσης και με εμβληματικές μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας όπως οι Χένρι Τζέιμς, Ουίλιαμ Φώκνερ, Σκοτ Φιτζέραλντ, Χέρμαν Έσσε, Γκράχαμ Γκριν, Άγκαθα Κρίστι, Στίβεν Κινγκ, Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Αλλά και με ζωγράφους όπως ο Vincent Van Gogh και ο Edvard Munch.

Ως δείγματα της ιδιαιτερότητας, ο ζωγράφος Σαλβαντόρ Νταλί μεγαλουργούσε μόνον σε ένα ακατάστατο περιβάλλον. Η θεϊκή έμπνευση εκφραζόταν μέσα από το απόλυτο χάος: αναποδογυρισμένα έπιπλα και διάσπαρτα ρούχα. Κι αν κάποιος είχε το θράσος να… συμμαζέψει την Αίθουσα Ζωγραφικής του, ο Νταλί κατεχόταν από απίστευτες εκρήξεις θυμού, εκσφενδονίζοντας βρισιές κι αντικείμενα, ώσπου η Θεά Έμπνευση να τον επισκεφτεί ξανά.

Η Σύλβια Πλαθ έγραφε: «…Ο ήχος του τίποτα – που ήσουν εσύ τρέλα; …Έχω υποφέρει τη φρικαλεότητα του ηλιοβασιλέματος… Καμένη μέχρι ρίζα… Τρομοκρατούμαι απ’ αυτό το μαύρο πράγμα – που κοιμάται μέσα μου…». Τελικά αυτό το μαύρο πράγμα την καταπίνει όπως και τη Βιρτζίνια Γουλφ που έβαλε πέτρες στην τσέπη του παλτό της, μπήκε και περπάτησε στη θάλασσα ώσπου πνίγηκε…

Η Διάνοια μπροστά από την Εποχή της

Γιατί πρέπει να θεωρήσουμε την Έμιλυ Ντίκινσον «τρελή», όπως και η ίδια περιπαιχτικά αυτοαποκαλείται, και όχι σοφή, αφού επέλεξε μια ζωή που της επέτρεπε να δημιουργεί; Γιατί να υποθέσουμε ότι έχασε απέχοντας, αντί να σκεφτούμε ότι επέλεξε να απέχει;

Ο ψυχολόγος Daniel Nettle γράφει, «Είναι δύσκολο τελικά να αρνούμαστε ότι τα ισχυρότερα θεμέλια της δυτικής κουλτούρας έχουν χτιστεί από ανθρώπους με κάποια προδιάθεση τρέλας». Η διάνοια συχνά πορεύεται τόσο μπροστά από την εποχή της, ώστε συχνά ο φωτισμένος άνθρωπος παρεξηγείται ή παρερμηνεύεται από τους συγχρόνους του, ενώ αποθεώνεται από τις επόμενες γενιές. Χρειάζονται αιώνες γνώσης και πνευματικής εξέλιξης για να κατανοηθεί το επίπεδο της διάνοιας.

Κλείνοντας, παραπέμπουμε στον μεγάλο Έλληνα ποιητή Μ. Παπανικολάου, ο οποίος εκφράζει αυτή τη μοναχική αλλά και απελευθερωτική πορεία της ιδιοφυίας:

Ήταν αλήθεια πως εζούσα κάποια ζωή ξεχωριστή, ζούσα όπως ήθελεν η Μούσα κι όπως δεν ήθελε η ζωή. Λοξά με κοίταζαν οι άλλοι σα να με παίρναν για τρελό,κι ήταν για με χαρά μεγάλη μαζί τους πάντα να γελώ.

---

Πηγές:

• Παναγιώτα Ψυχογιού – Διδάκτορας Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ, καθηγήτρια στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση
• artinews.gr, antikleidi
• Κοπιδάκης Μιχάλης, «Βελλεροφόντης, Ευριπίδης, Αριστοτέλης: περιττοί και μελαγχολικοί» στο «Ορώμενα, τιμή στον Αριστοτέλη», Συλλογικό έργο εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2002.
• Ρασιδάκη, Αλεξάνδρα. (2012). Περί μελαγχολίας. Εκδ. Κίχλη.

https://arxaiaellinika.gr/archives/eufyia-melagxolia-syndesi-arxaion-ellinon